यावर्षी कांदा उत्पादक शेतकऱ्यांसमोर अनेक संकटे उभी आहेत. नाफेड (NAFED) आणि एनसीसीएफ (NCCF) या सरकारी संस्थांनी वेळेत कांदा खरेदी सुरू न केल्याने शेतकऱ्यांच मोठ नुकसान झाल आहे. त्यातच मे महिन्यात झालेल्या जोरदार पावसाने कांद्याच नुकसान वाढवल, आणि बाजारातील आवक कमी झाल्याने कांद्याच्या भावात काहीशी सुधारणा दिसून आली आहे.
मी गेल्या अनेक वर्षांपासून शेती आणि बाजारपेठेचा अभ्यास करतो. माझ्या अनुभवानुसार, कांदा उत्पादक शेतकऱ्यांना नेहमीच अशा समस्यांना सामोर जाव लागत. आज आपण या विषयाचा सखोल आढावा घेणार आहोत. नाफेड आणि एनसीसीएफ कांदा खरेदी कधी सुरू करणार? पावसाचा कांद्यावर काय परिणाम झाला? आणि बाजारभावाचा खेळ कसा बदलला? चला, जाणून घेऊया!
नाफेड आणि एनसीसीएफच कांदा खरेदीचे उद्दिष्टे: वास्तव काय?
केंद्र सरकारने यंदा नाफेड आणि एनसीसीएफमार्फत एकूण 3 लाख टन कांदा खरेदीच उद्दिष्ट ठेवल आहे. यापैकी:
- नाफेड: 1.5 लाख टन कांदा खरेदी करणार.
- एनसीसीएफ: 1.5 लाख टन कांदा खरेदी करणार.
रब्बी हंगामाची कांद्याची आवक फेब्रुवारीच्या मध्यापासून सुरू झाली. एप्रिल आणि मे महिन्यात आवक मोठ्या प्रमाणात वाढली. पण या तीन महिन्यांत नाफेड आणि एनसीसीएफने खरेदी सुरूच केली नाही. जाणकारांच म्हणण आहे की, नुकताच काढलेल्या कांद्यात ओलावा जास्त असतो, आणि साठवणुकीत सडण्याची शक्यता असते. त्यामुळे या संस्थांनी खरेदीला उशीर केला असावा.
पण शेतकऱ्यांच म्हणण वेगळ आहे. जर नाफेड आणि एनसीसीएफने कांद्याच्या गुणवत्तेचे निकष आणि दर आधीच जाहीर केले असते, तर शेतकऱ्यांनी कांदा वाळवून, ओलावा कमी करून त्यानुसार तयार ठेवला असता. यामुळे शेतकऱ्यांना चांगला दर मिळाला असता.
पावसामुळे कांद्याच नुकसान व शेतकऱ्यांच्या अडचणी
मे 2025 मध्ये महाराष्ट्रात जोरदार पावसाने हाहाकार माजवला. हवामान खात्याच्या माहितीनुसार, मे महिन्यात अहिल्यानगर (299.9 मिमी), श्रीगोंदा (363.7 मिमी), कर्जत (351.5 मिमी) आणि पारनेर (296.5 मिमी) या तालुक्यांत सर्वाधिक पाऊस झाला. या पावसाचा कांद्यावर वाईट परिणाम झाला:
- कांदा सडला: शेतात काढून ठेवलेला कांदा पावसाने भिजला आणि खराब झाला.
- गुणवत्ता कमी झाली: ओलाव्यामुळे कांद्याची प्रत आणि टिकाऊपणा कमी झाला.
- आवक घटली: पावसामुळे बाजारात कांद्याची आवक कमी झाली.
अहिल्यानगर जिल्ह्यात 27 आणि 28 मे रोजी झालेल्या अतिवृष्टीमुळे 12,743 शेतकऱ्यांच 7,048 हेक्टरवरील कांद्याच नुकसान झाल. जळगाव, धुळे, यावल आणि चोपडा भागातही कांद्याच नुकसान झाल. कर्जतमध्ये पावसामुळे शेतजमिनी पाण्याखाली गेल्या, ज्यामुळे खरीप हंगामाच्या पेरण्या खोळंबल्या.
कांद्याच्या बाजारभावात सुधारणा: पण सर्वांनाच फायदा नाही
मागील 15 दिवसांत (मे 2025 च्या शेवटच्या आठवड्यापासून) कांद्याच्या भावात काहीशी सुधारणा दिसून आली. पण ही वाढ फक्त गुणवत्तापूर्ण कांद्यासाठीच आहे. बाजारभावाची सध्याची परिस्थिती खालीलप्रमाणे आहे:
| कांद्याची गुणवत्ता | भाव (रु./क्विंटल) |
|---|---|
| कमी गुणवत्ता (पावसाने खराब) | 200-700 |
| सरासरी गुणवत्ता | 1000-1200 |
| उच्च गुणवत्ता | 1400-1800 |
टीप: पावसामुळे कांद्याची आवक कमी झाल्याने गुणवत्तापूर्ण कांद्याला चांगला भाव मिळाला. पण खराब झालेल्या कांद्याला फारच कमी दर मिळाला.
नाफेड आणि एनसीसीएफ खरेदी आणि शेतकऱ्यांच्या अपेक्षा काय?
शेतकरी नेते आणि शेतकऱ्यांनी नाफेड आणि एनसीसीएफकडे 2250 रुपये प्रति क्विंटल दराने कांदा खरेदीची मागणी केली आहे. पण अजूनही खरेदी सुरू झालेली नाही. काही प्रश्न शेतकऱ्यांच्या मनात आहेत:
- नाफेड आणि एनसीसीएफ खरेदी कधी सुरू करणार?
- खरेदीचा दर काय असेल? सध्याच्या बाजारभावापेक्षा (1000-1800 रु.) जास्त दर मिळेल का?
- जर खरेदी जुलै-ऑगस्टपर्यंत पुढे ढकलली गेली, तर याचा फायदा खरंच शेतकऱ्यांना मिळेल का?
माझ्या एका शेतकरी मित्राने सांगितलं, “आम्ही कांदा चाळीत साठवला नाही, कारण नाफेडची खरेदी कधी होईल हे माहीत नव्हत. आता पावसामुळे कांदा खराब झाला, आणि आमच नुकसान झाल.” अनेक शेतकऱ्यांकडे साठवणुकीची व्यवस्था नाही, त्यामुळे त्यांना कांदा लगेच विकावा लागला.
सरकारच धोरण – शेतकऱ्यांना खरंच दिलासा मिळणार का?
नाफेड आणि एनसीसीएफने खरेदीच उद्दिष्ट जाहीर केल, पण प्रत्यक्ष खरेदी का सुरू झाली नाही? यामागे काही कारणं असू शकतात:
- खरेदी प्रक्रियेत गोंधळ: मागील वर्षांतही नाफेड आणि एनसीसीएफच्या खरेदीत गोंधळ झाल्याच्या तक्रारी आहेत.
- उशीर: सरकारने खरेदीला उशीर केल्याने शेतकऱ्यांना कमी दरात कांदा विकावा लागला.
- व्यापाऱ्यांचा फायदा: जुलै-ऑगस्टमध्ये खरेदी सुरू झाली तर चाळीत साठवलेला कांदा बहुतांश व्यापाऱ्यांचा असेल, ज्यामुळे शेतकऱ्यांना फायदा कमी होईल.
शेतकऱ्यांसाठी उपाय – कांदा उत्पादकांनी काय कराव?
कांदा उत्पादक शेतकऱ्यांनी खालील उपायांचा अवलंब करावा:
- चांगली साठवणूक: कांदा चाळ अनुदान योजनेचा लाभ घेऊन शास्त्रशुद्ध चाळ बांधावी, ज्यामुळे कांदा खराब होणार नाही.
- गुणवत्ता राखा: कांदा काढल्यानंतर 15 दिवस उन्हात सुकवून ओलावा कमी करावा, ज्यामुळे चांगला भाव मिळेल.
- बाजारभावाचा अभ्यास: बाजारभावावर लक्ष ठेवून योग्य वेळी कांदा विकावा.
- सरकारी योजनांची माहिती: नाफेड आणि एनसीसीएफच्या खरेदी प्रक्रियेची माहिती घ्यावी.
शेतकऱ्यांचा आवाज सरकारपर्यंत पोहोचवा
4 जून 2025 पर्यंत नाफेड आणि एनसीसीएफने कांदा खरेदी सुरू न केल्याने शेतकऱ्यांच मोठ नुकसान झाल आहे. पावसामुळे कांद्याच नुकसान आणि बाजारभावात अस्थिरता यामुळे शेतकरी हवालदिल झाले आहेत. सरकारने खरेदी प्रक्रिया लवकर सुरू करावी आणि 2250 रुपये प्रति क्विंटल दर जाहीर करावा, अशी शेतकऱ्यांची मागणी आहे.
