नमस्कार मित्रांनो, काही दिवसांपूर्वी सोशल मीडियावर एक व्हिडिओ खूप व्हायरल झाला होता, ज्याने सर्वांचं लक्ष वेधून घेतलं. या व्हिडिओत समुद्राखाली काही जुन्या मंदिरांचे अवशेष आणि मूर्त्या दिसत होत्या, त्यात भगवान श्रीकृष्णाची एक मूर्तीही होती. व्हिडिओचं कॅप्शन होतं – “द लॉस्ट द्वारका”, ज्यामुळे लोकांमध्ये चर्चा सुरू झाली की श्रीकृष्णाची प्राचीन द्वारका आता पाण्याखाली शोधली जात आहे. पण नंतर कळलं की हा व्हिडिओ खरा नव्हता, तो AI ने बनवलेला होता.
तरीही या व्हिडिओमुळे एक प्राचीन रहस्य पुन्हा एकदा चर्चेत आलं, ते म्हणजे द्वारका. गुजरातच्या किनाऱ्यावर वसलेलं हे शहर भारतातलं एक प्राचीन शहर मानलं जातं, आणि हिंदू पौराणिक कथांनुसार, हे एकेकाळी भगवान श्रीकृष्णाचं निवासस्थान होतं. 2005 ते 2007 दरम्यान इथल्या समुद्रात संशोधन झालं, ज्यात समुद्राखाली एक प्राचीन शहराचे पुरावे सापडले होते, ज्याला श्रीकृष्णाची द्वारकाच मानलं जातं.
आता पुन्हा एकदा भारतीय पुरातत्व विभाग (ASI) ने या समुद्राखालील शहराचा शोध घेण्यासाठी एक नवी मोहीम सुरू केली आहे. यावर्षी फेब्रुवारीत या मोहिमेचा पहिला टप्पा पार पडला, आणि सध्या दुसरा टप्पा सुरू आहे. या मोहिमेत आतापर्यंत काय सापडलं, यापूर्वीच्या संशोधनात काय मिळालं, आणि भविष्यात द्वारकेत सबमरीन टुरिझम कसं असेल, हे सगळं आपण आज सविस्तर जाणून घेणार आहोत. चला, तर मग या प्राचीन रहस्याच्या प्रवासाला सुरुवात करूया!
द्वारका नगरीचा पूर्ण इतिहास (Dwarka Nagari History)
द्वारका हे शहर गुजरातच्या पश्चिम किनाऱ्यावर, अरबी समुद्राच्या काठावर वसलेलं आहे, जे आपल्या ऐतिहासिक आणि धार्मिक महत्त्वासाठी ओळखलं जातं. हिंदू पौराणिक कथांनुसार, भगवान श्रीकृष्णाने मथुरेहून द्वारकेत येऊन आपलं राज्य स्थापन केलं होतं. महाभारतातही या शहराचा उल्लेख आहे, आणि असं सांगितलं जातं की श्रीकृष्णाच्या मृत्यूनंतर हे शहर समुद्रात बुडालं. या कथांमुळे आणि पुरातत्वीय पुराव्यांमुळे द्वारका नेहमीच संशोधकांसाठी आणि इतिहासप्रेमींसाठी एक आकर्षण राहिलं आहे.
प्राचीन साहित्यात द्वारकेचं वर्णन एक समृद्ध आणि वैभवशाली शहर म्हणून केलं गेलं आहे, जे एकेकाळी मोठं व्यापारी बंदर होतं. आजही द्वारकाधीश मंदिर हे या शहराचं मुख्य आकर्षण आहे, जिथे लाखो भाविक आणि पर्यटक दरवर्षी भेट देतात. पण खरं रहस्य तर समुद्राखाली दडलं आहे, जे शास्त्रज्ञ आणि पुरातत्ववेत्ते उलगडण्याचा प्रयत्न करत आहेत.
हे वाचला का ? – AM आणि PM चा मराठीत अर्थ: वेळ समजून घेण्याची सोपी पद्धत
समुद्राखालील द्वारकेचा शोध कसा सुरू झाला ?
समुद्राखालील द्वारकेचा शोध घेण्याची सुरुवात 1960 च्या दशकात झाली, जेव्हा काही आश्चर्यकारक घटना घडल्या. एकदा इंडियन एअरफोर्सचं एक विमान अरबी समुद्रावरून उड्डाण करत होतं, आणि त्यावेळी पायलटला द्वारकेच्या जवळ समुद्रात एक भिंतसदृश्य बांधकाम दिसलं. समुद्रात अशी तटबंदी का असेल, असा प्रश्न त्यांच्या मनात आला, आणि ही घटना संशोधकांचं लक्ष द्वारकेकडे वेधून घेतली.
दुसऱ्या एका प्रसंगात, द्वारका शहरात एक जुनं घर पाडलं गेलं, आणि त्याचा पाया खणताना एका मंदिराचे अवशेष सापडले. या दोन्ही घटनांनी संशोधकांना उत्खननाची प्रेरणा दिली. 1960 च्या दशकात पुण्यातील डेक्कन कॉलेजने द्वारकेत पहिलं उत्खनन केलं, ज्यात त्यांना मातीची खेळणी मिळाली.
त्यानंतर 1979 मध्ये भारतीय पुरातत्व विभागाने (ASI) शहरात मोठ्या प्रमाणात उत्खनन केलं, ज्यात काही मंदिरांचे अवशेष आणि प्राचीन वस्तू सापडल्या. यामुळे एक प्रश्न निर्माण झाला की, समुद्राखालील द्वारका खरंच अस्तित्वात आहे का? या प्रश्नाचं उत्तर शोधण्यासाठी संशोधकांनी समुद्राच्या खालच्या भागाकडे लक्ष दिलं, आणि हा शोधाचा प्रवास सुरू झाला.
यापूर्वीच्या संशोधनात काय सापडलं?
1979 नंतर द्वारकेत अनेक संशोधनं आणि उत्खननं झाली, ज्यांनी समुद्राखालील शहराच्या अस्तित्वाचे पुरावे समोर आणले. 1979 च्या उत्खननात जमिनीखाली अनेक भांडी सापडली, जी इ.सन 2000 वर्षांपूर्वीची होती. याशिवाय मंदिरांचे अवशेष आणि चुनखडीचे दगड मिळाले, जे पुढे द्वारकेच्या शोधाचा महत्त्वाचा आधार ठरले. या दगडांनी शास्त्रज्ञांची उत्सुकता वाढवली, आणि त्यांनी 1983 ते 1992 या नऊ वर्षांच्या कालावधीत समुद्राचा तळ शोधायला सुरुवात केली. या काळात 4 मीटर ते 12 मीटर खोलीवर शोधकाम झालं, ज्यात द्वारकाधीश मंदिराच्या उत्तरेला 560 मीटर लांबीची भिंत सापडली.
1989 मध्ये झालेल्या उत्खननात दगडी खांब, आयताकृती आणि अर्धगोलाकार दगड मिळाले, जे जमिनीवर सापडलेल्या दगडांशी मिळत्या-जुळत्या होते. हे पुरावे असं दर्शवतात की जमिनीवरची द्वारका समुद्रात बुडाली असावी, आणि ही फक्त पौराणिक कथा नाही, तर तिचा वास्तविक आधार आहे.
2005 ते 2007 या काळात ASI ने द्वारका आणि बेट द्वारका इथे मोठ्या प्रमाणात उत्खनन केलं. या उत्खननात प्राचीन मूर्त्या, दगडी नांगर, लोखंडी वस्तू, मणी, तांब्याच्या वस्तू, अंगठ्या आणि मातीची भांडी सापडली. या शोधांवरून हे शहर हडप्पा काळापासून ते मध्ययुगीन काळापर्यंत एक प्रमुख बंदर होतं, असं मानलं जातं. शिवाय, या वस्तू महाभारतात उल्लेखलेल्या संदर्भांशी जुळतात, ज्यामुळे अनेकांचं मत आहे की हीच ती श्रीकृष्णाची द्वारका असावी.
ASI ची नवी मोहीम – नक्की काय सुरू आहे?
2025 मध्ये भारतीय पुरातत्व विभागाच्या (ASI) अंडरवॉटर आर्कियोलॉजी विंगने द्वारकेत एक नवी मोहीम सुरू केली आहे, जी दोन टप्प्यांत विभागली आहे. यावर्षी फेब्रुवारीत ASI च्या पाच जणांच्या टीमने द्वारकेतल्या गोमती खाडी परिसरात सर्वेक्षण केलं. या सर्वेक्षणाचा उद्देश होता की, यापूर्वी उत्खनन झालेल्या ठिकाणांची सध्याची स्थिती तपासणं आणि पुढे कुठे उत्खनन करायचं, हे ठरवणं. या टीमने अनेक फोटो काढले, जे प्राचीन द्वारकेचा शोध घेण्यासाठी उपयुक्त ठरतील.
या मोहिमेचं नेतृत्व ASI चे अतिरिक्त महासंचालक आलोक त्रिपाठी करत होते, आणि त्यांच्या टीममध्ये एच.के. नायक, डॉ. अपराजिता शर्मा, पूनम बिन आणि राजकुमारी बारबीना यांचा समावेश होता. सध्या नऊ जणांची टीम द्वारकेत किनाऱ्यावर आणि समुद्रात शोध घेत आहे. या टीमचा मुख्य उद्देश आहे समुद्रात बुडालेल्या वस्तू शोधणं, त्यांचे फोटो काढणं, त्यांचं जतन करणं आणि शास्त्रीय अभ्यास करणं. आलोक त्रिपाठी यांनी सांगितलं की, “आम्ही आता उत्खननासाठी नव्या जागा शोधत आहोत. यासाठी समुद्रात डायव्हिंग केली जात आहे.
हे वाचल का ? –हेलिकॉप्टर शॉटचा शोध धोनीने नाही लावला ! तर मग कोणी लावला ?
सापडलेल्या वस्तू स्वच्छ केल्या जातील, त्यांची कागदोपत्री नोंद केली जाईल, आणि त्यांचं वैज्ञानिक विश्लेषण केलं जाईल.” या मोहिमेतून द्वारकेचे सांस्कृतिक आणि ऐतिहासिक पुरावे गोळा केले जात आहेत, ज्यामुळे ही मोहीम द्वारकेचा शोध घेण्यासाठी अत्यंत महत्त्वाची मानली जात आहे.
समुद्राखालील द्वारकेचं महत्त्व
द्वारका हे फक्त एक प्राचीन शहर नाही, तर ते ऐतिहासिक, पुरातत्वीय आणि सांस्कृतिक दृष्टिकोनातून खूप महत्त्वाचं आहे. आलोक त्रिपाठी यांच्या मते, द्वारका हा नेहमीच संशोधनाचा विषय राहिला आहे, कारण प्राचीन साहित्यात आणि पुराणांमध्ये याचा उल्लेख आहे. हिंदू पौराणिक कथांनुसार, द्वारका ही श्रीकृष्णाची कर्मभूमी आहे, जिथे त्यांनी आपलं जीवन व्यतीत केलं.
त्यामुळे हे शहर भारतीयांसाठी भावनिकदृष्ट्याही खूप खास आहे. समुद्राखाली सापडलेले पुरावे हे शहर हडप्पा काळापासून ते मध्ययुगीन काळापर्यंत एक प्रमुख बंदर होतं, हे दर्शवतात. या पुराव्यांमुळे द्वारकेचा इतिहास आणि महाभारतातील संदर्भ यांचा संबंध शोधणं शक्य होत आहे, जे इतिहासप्रेमींसाठी एक मोठी उत्सुकता आहे.
भविष्यात पर्यटक पाण्याखालील द्वारकेला पाहू शकतील का ?
द्वारकेच्या समुद्राखालील शहराचा शोध सुरू असताना, गुजरात सरकारने एक रोमांचक योजना जाहीर केली आहे – भारतातलं पहिलं सबमरीन टुरिझम (पाणबुडी पर्यटन). या योजनेचा उद्देश आहे की, पर्यटकांना श्रीकृष्णाची प्राचीन नगरी मानल्या जाणाऱ्या समुद्राखालील द्वारकेचे अवशेष प्रत्यक्ष पाहता यावेत. सरकार माजगाव डॉक लिमिटेडच्या सहकार्याने हा प्रकल्प विकसित करत आहे. या योजनेनुसार, एक पाणबुडी बनवली जाईल, ज्यात पर्यटक बसून समुद्राखाली जाऊ शकतील.
ही पाणबुडी अंदाजे 35 टन वजनाची असेल, आणि एकावेळी जास्तीत जास्त 30 जण बसू शकतील. यात 24 प्रवासी दोन रांगांमध्ये बसतील, आणि खिडक्यांमधून ते समुद्राखालील अद्भुत दृश्य पाहू शकतील. ही पाणबुडी दोन पायलट, एक गाईड, एक तंत्रज्ञ आणि डायव्हर्स यांच्यामुळे चालवली जाईल, आणि ती अरबी समुद्राच्या आत 100 मीटर खोलवर जाऊ शकते.
गुजरात सरकारने हा प्रकल्प 25 डिसेंबर 2023 ला जाहीर केला होता, आणि सुरुवातीला त्यांनी सांगितलं होतं की हे पर्यटन गेल्या वर्षीच्या दिवाळीपूर्वी सुरू होईल. पण अद्याप याला सुरुवात झालेली नाही. आता ASI च्या नव्या उत्खननामुळे हे पाण्याखालील शहर पुन्हा एकदा चर्चेत आलं आहे, आणि येत्या काळात या उत्खननातून नवीन माहिती समोर आल्यास सबमरीन टुरिझमला आणखी चालना मिळू शकते.
द्वारकेचं भविष्य
श्रीकृष्णाची प्राचीन द्वारका समुद्राखाली शोधण्याची ही मोहीम खूप रोमांचक आणि महत्त्वाची आहे. ASI च्या नव्या उत्खननातून या शहराबद्दल आणखी काय माहिती समोर येईल, आणि प्राचीन द्वारकेचा कोणता नवा इतिहास जगासमोर उलगडेल, हे पाहणं उत्सुकतेचं ठरणार आहे. याचबरोबर, सबमरीन टुरिझममुळे पर्यटकांना या प्राचीन शहराचे अवशेष प्रत्यक्ष पाहता येतील, जे एक अनोखा अनुभव असेल.
या सगळ्याबद्दल तुम्हाला काय वाटतं? तुमच्या प्रतिक्रिया आम्हाला कमेंट करून नक्की सांगा.
