विमान किंवा हेलिकॉप्टर अपघात झाल्यास त्याचे कारण शोधणे अत्यंत महत्त्वाचे असते. जेव्हा अपघातात कोणीही जिवंत बचावत नाही, तेव्हा अपघाताचे कारण शोधण्यासाठी एकमेव विश्वासार्ह साधन म्हणजे Black Box. नावात “ब्लॅक” असले तरी हे यंत्र प्रत्यक्षात नारंगी रंगाचे असते, जेणेकरून अपघातानंतर ते सहज शोधता यावे. ब्लॅक बॉक्समुळे विमान अपघातांचे रहस्य उलगडणे शक्य होते, आणि यामुळे भविष्यातील अपघात टाळण्यासाठी उपाययोजना करणे सोपे जाते.
Black Box म्हणजे काय?
Black Box हे विमान आणि हेलिकॉप्टरमध्ये बसवलेले एक विशेष यंत्र आहे, जे अपघाताच्या वेळी महत्त्वाची माहिती रेकॉर्ड करते. यात दोन मुख्य घटक असतात:
- कॉकपिट व्हॉइस रेकॉर्डर (CVR): यामुळे कॉकपिटमधील संभाषणे आणि आवाज रेकॉर्ड होतात.
- फ्लाइट डेटा रेकॉर्डर (FDR): यामुळे विमानाच्या तांत्रिक बाबी, जसे की उंची, वेग, इंधनाचे प्रमाण, हवेचा दाब इत्यादींची माहिती रेकॉर्ड होते.
हे दोन्ही घटक एकत्रितपणे ब्लॅक बॉक्स बनवतात, जे अपघाताच्या कारणांचा शोध घेण्यासाठी अत्यंत महत्त्वाचे आहे. ब्लॅक बॉक्स नारंगी रंगाचा बनवला जातो, कारण हा रंग अपघातानंतर ढिगाऱ्यांमध्ये सहज दिसतो. यामुळे बचाव पथकांना ब्लॅक बॉक्स शोधणे सोपे जाते.
Black Box चे दोन मुख्य घटक
1. कॉकपिट व्हॉइस रेकॉर्डर (CVR)
कॉकपिट हे विमानाचे ते क्षेत्र आहे जिथे पायलट बसतात आणि विमान नियंत्रित करतात. कॉकपिट व्हॉइस रेकॉर्डर (CVR) खालील गोष्टी रेकॉर्ड करते:
- पायलटांचे संभाषण: पायलट एकमेकांशी काय बोलतात, याची नोंद CVR मध्ये होते. यामुळे अपघाताच्या वेळी पायलटांनी कोणत्या परिस्थितीचा सामना केला हे समजते.
- एअर ट्रॅफिक कंट्रोल (ATC) शी संपर्क: पायलट आणि ATC यांच्यातील संवाद रेकॉर्ड होतो. यामुळे अपघातापूर्वी कोणत्या सूचना देण्यात आल्या किंवा कोणत्या समस्या उद्भवल्या याची माहिती मिळते.
- प्रवाशांना दिलेले इशारे: आपत्कालीन परिस्थितीत पायलट प्रवाशांना काय सूचना देतात, याचीही नोंद CVR मध्ये होते.
- बाह्य आवाज: कॉकपिटमधील इंजनाचा आवाज, अलार्म किंवा इतर आवाजही रेकॉर्ड होतात, जे अपघाताचे कारण शोधण्यात मदत करतात.
CVR मुळे अपघाताच्या शेवटच्या क्षणांबद्दल महत्त्वाची माहिती मिळते, ज्यामुळे तपास यंत्रणांना अपघाताचे कारण समजण्यास मदत होते.
2. फ्लाइट डेटा रेकॉर्डर (FDR)
फ्लाइट डेटा रेकॉर्डर (FDR) हे विमानाच्या तांत्रिक माहितीचे रेकॉर्डिंग करते. यामध्ये 80 पेक्षा जास्त प्रकारची माहिती संग्रहित केली जाते, जसे की:
- विमानाची उंची: विमान किती उंचीवर उडत होते?
- विमानाचा वेग: विमान किती वेगाने उडत होते?
- इंधनाचे प्रमाण: विमानात किती इंधन शिल्लक होते?
- हवेचा दाब आणि तापमान: बाहेरील हवेचा दाब आणि तापमान किती होते?
- रोटर ब्लेडचा वेग: हेलिकॉप्टरच्या रोटर ब्लेडचा वेग किती होता?
- विमानाची दिशा: विमान कोणत्या दिशेने उडत होते आणि किती डिग्री झुकले होते?
- शत्रूचा रडार किंवा मिसाईल हल्ला: विमानावर कोणताही बाह्य हल्ला झाला होता का?
FDR मुळे विमानाच्या प्रत्येक हालचाली आणि तांत्रिक बाबींची सविस्तर माहिती मिळते, ज्यामुळे अपघाताचे कारण शोधणे सोपे होते.
| घटक | कार्य |
|---|---|
| कॉकपिट व्हॉइस रेकॉर्डर (CVR) | पायलटांचे संभाषण, ATC शी संपर्क, प्रवाशांना सूचना, कॉकपिटमधील आवाज रेकॉर्ड करते. |
| फ्लाइट डेटा रेकॉर्डर (FDR) | विमानाची उंची, वेग, इंधन, हवेचा दाब, तापमान, रोटर ब्लेडचा वेग इत्यादी रेकॉर्ड करते. |
Black Box चा टिकाऊपणा:
Black Box ला अपघातानंतरही नष्ट न होण्यासाठी अत्यंत मजबूत बनवले जाते. याची काही वैशिष्ट्ये खालीलप्रमाणे:
- सॉलिड स्टीलचे बनलेले: ब्लॅक बॉक्स सॉलिड स्टीलपासून बनवले जाते, ज्यामुळे ते 750 किमी/तास वेगाने होणाऱ्या टक्करांनाही तग धरते.
- उच्च तापमान सहनशक्ती: अपघातानंतर आग लागली तरी ब्लॅक बॉक्स 260 डिग्री सेल्सियस तापमान सहन करू शकते.
- पाण्यात टिकाऊपणा: जर विमान समुद्रात कोसळले, तर ब्लॅक बॉक्स 30 दिवसांपर्यंत पाण्यात सिग्नल पाठवत राहते, ज्यामुळे ते शोधणे सोपे जाते.
- प्रचंड दाब सहनशक्ती: ब्लॅक बॉक्स 2.5 टन वजनाचा दाब सहन करू शकते, ज्यामुळे विमानाचा ढिगारा त्यावर पडला तरी तो नष्ट होत नाही.
- कटप्रूफ आणि स्क्रॅचप्रूफ: ब्लॅक बॉक्सला कापता येत नाही किंवा त्यावर स्क्रॅचही येत नाही.
या वैशिष्ट्यांमुळे Black Box अपघातानंतरही सुरक्षित राहते आणि तपास यंत्रणांना महत्त्वाची माहिती पुरवते.
आपत्कालीन सिग्नल्स: पॅन-पॅन आणि मे-डे
विमान किंवा हेलिकॉप्टरला आपत्कालीन परिस्थिती उद्भवल्यास, पायलट विशिष्ट सिग्नल्स पाठवतात:
- पॅन-पॅन-पॅन: हा सिग्नल अर्ध-आपत्कालीन परिस्थितीत वापरला जातो. उदाहरणार्थ, जर विमानाचा एक इंजन बंद पडला, तर पायलट “पॅन-पॅन-पॅन” हा सिग्नल तीन वेळा पाठवतात. याचा अर्थ विमान अजूनही नियंत्रणात आहे, परंतु सावधगिरी बाळगणे आवश्यक आहे.
- मे-डे: हा सिग्नल अत्यंत गंभीर आपत्कालीन परिस्थितीत वापरला जातो, जसे की दोन्ही इंजने बंद पडणे. “मे-डे” सिग्नल पाठवून पायलट सूचित करतात की विमानाला तातडीने मदत हवी आहे.
हे सिग्नल्स Black Box द्वारे रेकॉर्ड होतात, ज्यामुळे अपघाताच्या वेळी पायलटांनी कोणत्या परिस्थितीचा सामना केला हे समजते.
Black Box चे अपघात तपासातील योगदान
ब्लॅक बॉक्समुळे विमान अपघातांचे कारण शोधणे सोपे होते. खालीलप्रमाणे त्याचे योगदान आहे:
- अचूक माहिती: CVR आणि FDR मुळे अपघाताच्या शेवटच्या क्षणांबद्दल अचूक माहिती मिळते.
- तांत्रिक दोष शोधणे: विमानात कोणता तांत्रिक दोष होता, जसे की इंजन बंद पडणे किंवा यांत्रिक बिघाड, हे FDR मुळे समजते.
- मानवी चूक: पायलटांनी कोणती चूक केली किंवा कोणत्या परिस्थितीत चुकीचा निर्णय घेतला, हे CVR मुळे कळते.
- बाह्य हस्तक्षेप: जर अपघात मिसाईल हल्ला किंवा रडार हस्तक्षेपामुळे झाला असेल, तर FDR मुळे त्याची माहिती मिळते.
- भविष्यातील सुधारणा: ब्लॅक बॉक्सच्या माहितीमुळे विमान डिझाइन, प्रशिक्षण आणि सुरक्षा उपाययोजनांमध्ये सुधारणा करता येते.
Black Box शोधण्याचे आव्हान
अपघातानंतर Black Box शोधणे नेहमीच सोपे नसते. खालील कारणांमुळे ही प्रक्रिया आव्हानात्मक असते:
- खोल समुद्रात अपघात: जर विमान समुद्रात कोसळले, तर ब्लॅक बॉक्स शोधण्यासाठी खोल पाण्यात शोधमोहीम राबवावी लागते.
- ढिगाऱ्यांमध्ये लपलेले: कधी कधी ब्लॅक बॉक्स विमानाच्या ढिगाऱ्यांमध्ये अडकलेले असते, ज्यामुळे ते शोधणे कठीण होते.
- नुकसानाची शक्यता: जरी ब्लॅक बॉक्स मजबूत असले, तरी अत्यंत गंभीर अपघातात त्याचे काही भाग खराब होऊ शकतात.
मात्र, ब्लॅक बॉक्सच्या नारंगी रंगामुळे आणि 30 दिवसांपर्यंत सिग्नल पाठवण्याच्या क्षमतेमुळे ते शोधणे शक्य होते.
Black Box आणि भविष्यातील तंत्रज्ञान
ब्लॅक बॉक्स तंत्रज्ञान सतत सुधारले जात आहे. भविष्यात खालील सुधारणा अपेक्षित आहेत:
- रिअल-टाइम डेटा ट्रान्समिशन: ब्लॅक बॉक्समधील माहिती रिअल टाइममध्ये उपग्रहांमार्फत पाठवली जाऊ शकते, ज्यामुळे अपघातानंतर ब्लॅक बॉक्स शोधण्याची गरज कमी होईल.
- जास्त डेटा स्टोरेज: भविष्यात ब्लॅक बॉक्समध्ये अधिक डेटा साठवण्याची क्षमता असेल.
- अधिक टिकाऊपणा: नवीन तंत्रज्ञानामुळे ब्लॅक बॉक्सला आणखी मजबूत आणि टिकाऊ बनवले जाईल.
निष्कर्ष
Black Box हे विमान आणि हेलिकॉप्टर अपघातांचे रहस्य उलगडण्यासाठी एक अत्यंत महत्त्वाचे साधन आहे. कॉकपिट व्हॉइस रेकॉर्डर आणि फ्लाइट डेटा रेकॉर्डर यांच्या संयोजनामुळे अपघाताच्या कारणांचा अचूक तपास करता येतो. त्याची मजबूत रचना आणि टिकाऊपणा यामुळे अपघातानंतरही माहिती सुरक्षित राहते. ब्लॅक बॉक्समुळे विमानचालन क्षेत्रात सुरक्षितता वाढवण्यासाठी महत्त्वाचे निर्णय घेता येतात, ज्यामुळे भविष्यातील अपघात टाळणे शक्य होते. या यंत्रामुळे विमानचालन क्षेत्रातील तपास प्रक्रिया अधिक विश्वासार्ह आणि प्रभावी झाली आहे.
