छत्रपती शिवाजी महाराजांचा मृत्यू: नैसर्गिक कारण की विषप्रयोग?

शिवाजी महाराजांच्या मृत्यूचा ऐतिहासिक संदर्भ

शिवाजी महाराजांचा मृत्यू वयाच्या ५० व्या वर्षी झाला, जो त्या काळाच्या मानाने तुलनेने कमी वय मानले जाते. त्यांचे संपूर्ण आयुष्य सततच्या युद्धांमध्ये, धोरणात्मक चातुर्यातून आणि राष्ट्रनिर्मितीच्या कार्यात व्यतीत झाले होते. १६८० मध्ये हनुमान जयंतीच्या पूर्वसंध्येला रायगड किल्ल्यावर त्यांचा मृत्यू झाला. या काळात त्यांनी आपले साम्राज्य विस्तारले होते, नौदलाची स्थापना केली होती आणि प्रजेची निष्ठा मिळवली होती. परंतु त्यांच्या आयुष्याच्या शेवटच्या काही वर्षांत मराठा दरबारातील अंतर्गत कलह, मुघलांशी तणाव आणि सततच्या मोहिमांमुळे त्यांच्या तब्येतीवर परिणाम झाला असावा.

सर्वसामान्यपणे मानले जाते की, मार्च १६८० च्या शेवटी शिवाजी आजारी पडले आणि तीन आठवड्यांच्या आजारपणानंतर त्यांचा मृत्यू झाला. परंतु त्यांच्या आजाराचे नेमके कारण काय होते आणि ते नैसर्गिक होते की कृत्रिमरित्या निर्माण केले गेले, यावर मतभेद आहेत. याचा शोध घेण्यासाठी आपण मराठा, मुघल, पोर्तुगीज आणि ब्रिटिश स्रोतांचा अभ्यास करणे आवश्यक आहे.

नैसर्गिक मृत्यूचे पुरावे

ऐतिहासिक दस्तऐवजांच्या आधारे, शिवाजी महाराजांचा मृत्यू नैसर्गिक कारणांमुळे झाला असावा असे दिसते. मराठा स्रोतांपैकी एक, सभासद बखर, जे १६९४ मध्ये कृष्णाजी अनंत सभासद यांनी लिहिले, त्यात शिवाजी महाराजांना “नवज्वर” (टायफॉईडसारखा ताप) आल्याचे नमूद आहे. हा ताप त्या काळात सामान्य होता आणि आधुनिक वैद्यकीय सुविधांअभावी तो घातक ठरू शकत होता. सभासद हे शिवाजींच्या मुलगा राजाराम यांच्या सेवेत होते, त्यामुळे त्यांच्याकडे दरबारातील माहितीचा विश्वासार्ह स्रोत असण्याची शक्यता आहे.

ब्रिटिश दस्तऐवजांतूनही याला पुष्टी मिळते. २८ एप्रिल १६८० च्या बॉम्बे कौन्सिलच्या पत्रात लिहिले आहे: “आम्हाला खात्रीशीर माहिती मिळाली आहे की शिवाजी राजा मरण पावले. त्यांच्या मृत्यूला आता २३ दिवस झाले आहेत. ते १२ दिवस आजारी होते आणि ‘ब्लडी फ्लक्स’मुळे त्यांचा मृत्यू झाला असे म्हणतात.” “ब्लडी फ्लक्स” म्हणजे डायसेंट्री, एक गंभीर आतड्यांचा आजार, जो त्या काळात मृत्यूचे प्रमुख कारण होता. डायसेंट्रीमुळे निर्जलीकरण, ताप आणि अवयव निकामी होणे शक्य आहे, जे शिवाजींच्या आजाराच्या कालावधीशी सुसंगत आहे.

पोर्तुगीज दस्तऐवजांतून वेगळा दृष्टिकोन समोर येतो. लिस्बनच्या बिब्लियोतेका नॅशनल दे लिस्बोआ मधील नोंदीनुसार, शिवाजी महाराजांना अँथ्रॅक्स (एक जिवाणूजन्य आजार) झाला असावा, जो प्राण्यांपासून किंवा दूषित अन्नातून पसरतो. हा आजार डायसेंट्रीपेक्षा वेगळा असला तरी तोही नैसर्गिक कारणच दर्शवतो.

या सर्व स्रोतांवरून असे दिसते की, शिवाजी महाराजांना दीर्घ आजारपण—ताप, डायसेंट्री किंवा अँथ्रॅक्स—झाले आणि त्यामुळे त्यांचा मृत्यू झाला. सततच्या प्रवासाने, कठीण परिस्थिती आणि नेतृत्वाच्या तणावामुळे त्यांची रोगप्रतिकारशक्ती कमकुवत झाली असावी. इतिहासकार जदुनाथ सरकार यांनी शिवाजी अँड हिज टाइम्स (१९१९) या पुस्तकात नैसर्गिक मृत्यूचा निष्कर्ष काढला आहे आणि विषप्रयोगाच्या अफवांना पुराव्याअभावी खोडून काढले आहे.

विषप्रयोगाची थिअरी: अफवा आणि आरोप

नैसर्गिक मृत्यूच्या पुराव्यांनंतरही, विषप्रयोगाच्या अफवा शतकानुशतके कायम आहेत. या थिअरीनुसार, शिवाजींची दुसरी पत्नी सोयराबाई यांनी आपला मुलगा राजाराम (वय १०) याला गादी मिळवून देण्यासाठी त्यांना विष दिले. शिवाजींच्या मृत्यूनंतर सोयराबाई आणि संभाजी (शिवाजींचा पहिल्या पत्नी सईबाईपासूनचा मुलगा) यांच्यातील उत्तराधिकाराचा संघर्ष याला कारणीभूत ठरला असे मानले जाते.

या सिद्धांतानुसार, सोयराबाई यांनी दरबारातील काही सहकाऱ्यांच्या मदतीने शिवाजींच्या आजारपणात त्यांना विष दिले. काही उशिरा लिहिलेल्या बखरींमध्ये याचा उल्लेख आहे, परंतु त्यात ठोस पुरावे किंवा साक्षीदार नाहीत. सोयराबाई यांनी शिवाजींच्या मृत्यूनंतर काही काळ सत्ता हाती घेतली आणि नंतर संभाजीने तिला आणि तिच्या समर्थकांना ठार मारले, हे या सिद्धांताला बळ देणारे परिस्थितीजन्य पुरावे मानले जाते.

परंतु या थिअरीला अनेक अडचणी आहेत. पहिले, सोयराबाई यांच्याशी जोडणारा कोणताही प्रत्यक्ष पुरावा—जसे की कबुली, साक्षी किंवा विषाचे अवशेष—नाही. दुसरे, शिवाजींचा दरबार कडक नियंत्रणात होता, जिथे बहिर्जी नाईकसारखे गुप्तचर कार्यरत होते. अशा परिस्थितीत कट रचणे कठीण होते. तिसरे, ऐतिहासिक नोंदीतील लक्षणे (ताप, डायसेंट्री) नैसर्गिक आजारांशी जुळतात, तर त्या काळातील विषे—जसे की आर्सेनिक किंवा पारा—लवकर मृत्यू आणि उलट्या, आकडी यांसारखी लक्षणे दर्शवतात.

इतिहासकार स्टुअर्ट गॉर्डन यांनी द मराठाज १६००–१८१८ मध्ये असे मत मांडले की, विषप्रयोगाची कथा नंतरच्या राजकीय पक्षपातातून निर्माण झाली असावी. संभाजीच्या समर्थकांनी सोयराबाईविरुद्ध कारवाईचे समर्थन करण्यासाठी ही अफवा पसरवली असावी, असेही ते सुचवतात.

ऐतिहासिक पुराव्यांचे विश्लेषण

या दोन्ही दाव्यांचे मूल्यमापन करण्यासाठी स्रोतांची विश्वासार्हता तपासणे गरजेचे आहे. सभासद बखर १४ वर्षांनंतर लिहिली गेली आणि ती राजारामच्या दरबाराच्या दृष्टिकोनातून प्रभावित असू शकते. मुघल स्रोत, जसे की मासिर-ए-आलमगिरी, मृत्यूच्या कारणावर मौन आहेत, फक्त त्याच्या सामरिक परिणामांवर लक्ष केंद्रित करतात. परदेशी स्रोत—ब्रिटिश आणि पोर्तुगीज—समकालीन असले तरी रायगडापासून दूर होते आणि त्यांनी स्थानिक माहितीवर अवलंबून राहून नोंदी केल्या.

शिवाजींच्या मृत्यूनंतर त्यांचे दहन हिंदू परंपरेनुसार झाले, त्यामुळे शारीरिक पुरावे उपलब्ध नाहीत. यामुळे इतिहासकारांना केवळ मजकूर आणि संदर्भांवर अवलंबून राहावे लागते. जदुनाथ सरकार, गॉर्डन आणि डेनिस किनकेड यांसारख्या विद्वानांचे एकमत नैसर्गिक कारणाकडे झुकते, डायसेंट्री हे सर्वात संभाव्य कारण मानले जाते.

सांस्कृतिक आणि राजकीय परिणाम

शिवाजी महाराजांच्या मृत्यूबद्दलचा वाद केवळ शैक्षणिक नाही; त्याचे सांस्कृतिक आणि राजकीय महत्त्व आहे, विशेषतः महाराष्ट्रात. विषप्रयोगाच्या कथांचा वापर कधी जातीवर आधारित टीकेसाठी, तर कधी सोयराबाईच्या वंशाला बदनाम करण्यासाठी झाला आहे. हे प्रामुख्याने समकालीन हेतूंना प्रतिबिंबित करते, ऐतिहासिक सत्याला नाही.

शिवाजींच्या मृत्यूने मराठा साम्राज्यासाठी एक नवीन वळण आणले. संभाजीच्या नेतृत्वाखाली मुघलांशी २७ वर्षांचे युद्ध झाले, ज्याने शिवाजींच्या स्वप्नाची कसोटी पाहिली. त्यांचा वारसा आजही प्रेरणा देतो, जो त्यांच्या मृत्यूच्या कारणापेक्षा त्यांच्या कार्यावर आधारित आहे.

निष्कर्ष

ऐतिहासिक पुराव्यांचा विचार करता, छत्रपती शिवाजी महाराजांचा मृत्यू एप्रिल १६८० मध्ये नैसर्गिक कारणांमुळे—कदाचित डायसेंट्री किंवा तापामुळे—झाला असावा. विषप्रयोगाची थिअरी मनोरंजक असली तरी तिला प्राथमिक स्रोतांचा आधार नाही आणि ती अफवा आणि राजकीय षडयंत्रांचा परिणाम मानली जाऊ शकते. शिवाजींचे जीवन संघर्ष आणि विजयांनी भरलेले होते आणि त्यांचा मृत्यू, अल्पवयात असला तरी, त्यांच्या स्वराज्यासाठीच्या अविरत प्रयत्नांचा परिणाम होता. त्यांच्या स्मृतीचा सन्मान करताना, त्यांच्या मृत्यूच्या रहस्यापेक्षा त्यांच्या थोर कार्यावर लक्ष केंद्रित करणे उचित ठरेल.