आज आपण मृत्युपत्रात बदल कसा करायचा आणि ते रद्द कसं करायचं? याबाबत संपूर्ण आणि सविस्तरपणे माहिती पाहणार आहोत. मृत्युपत्र हे एक असं कायदेशीर दस्तऐवज आहे, ज्यामुळे एखाद्या व्यक्तीच्या मृत्यूनंतर त्याची संपत्ती कोणाला मिळेल, हे ठरत. पण कधी-कधी परिस्थिती बदलते, आणि मृत्युपत्रात बदल करण किंवा ते रद्द करण गरजेचं होत. अशा वेळी काय करायचं? ही प्रक्रिया कशी करायची? याबद्दल आज आपण सोप्या भाषेत समजून घेणार आहोत. याबाबत धाराशिवच्या उमरगा येथील नायब तहसीलदार भीमाशंकर बेरुळे यांनी या विषयावर खास माहिती दिली आहे, जी मी तुमच्यासाठी सोप्या भाषेत मांडणार आहे.
मृत्युपत्र म्हणजे काय? नोंदणीकृत आणि अनोंदणीकृत मृत्युपत्र
सुरुवातीला आपण मृत्युपत्र म्हणजे काय, आणि नोंदणीकृत मृत्युपत्र म्हणजे काय, हे समजून घेऊया.
- मृत्युपत्र म्हणजे काय: मृत्युपत्र हा एक कायदेशीर दस्तऐवज आहे, ज्यामध्ये एखादी व्यक्ती आपल्या मृत्यूनंतर आपली संपत्ती कोणाला द्यायची, हे लिहून ठेवते.
- नोंदणीकृत मृत्युपत्र: मृत्युपत्र नोंदणीकृत करणं बंधनकारक नाही, पण नोंदणीकृत मृत्युपत्र कायदेशीरदृष्ट्या जास्त वैध मानलं जातं.
- अनोंदणीकृत मृत्युपत्र: अनोंदणीकृत मृत्युपत्रही कायदेशीर आहे, पण त्याला नंतर काही कायदेशीर प्रक्रियेतून जावं लागतं.
- मुद्रांक शुल्क: मृत्युपत्रावर मुद्रांक शुल्काची गरज नाही, म्हणजेच तुम्ही ते साध्या कागदावरही लिहू शकता.
नोंदणीकृत मृत्युपत्रामुळे सत्यता वाढते आणि वारसांमध्ये वाद होण्याची शक्यता कमी होते. भारतीय नोंदणी कायदा 1908 नुसार, मृत्युपत्राची नोंदणी अनिवार्य नाही, पण ती करणं फायदेशीर आहे.
मृत्युपत्र रद्द किंवा बदल का करावा लागतो?
मृत्युपत्र तयार केल्यानंतर परिस्थिती बदलते, आणि त्यामुळे मृत्युपत्र रद्द किंवा बदल करणं गरजेचं होतं. याची मुख्य कारणं खालीलप्रमाणे आहेत:
- कौटुंबिक बदल:
- घटस्फोट किंवा पुनर्विवाह.
- नवीन मुलाचा किंवा नातवाचा जन्म.
- लाभार्थीचा मृत्यू किंवा कुटुंबातील सदस्यांचं वेगळं होणं.
- मालमत्तेची स्थिती:
- जुन्या मृत्युपत्रात नमूद मालमत्तेची विक्री.
- नवीन मालमत्ता खरेदी.
- मोठा वारसा मिळणं किंवा आर्थिक दायित्व वाढणं.
- लाभार्थीशी वाद:
- सध्याच्या लाभार्थीशी वाद किंवा कायदेशीर अडचणी.
- फसवणूक किंवा दबाव:
- मृत्युपत्र तयार करताना फसवणूक, चुकीचं सादरीकरण किंवा जबरदस्ती झाली असेल.
- आरोग्य आणि मानसिक स्थिती:
- मृत्युपत्र तयार करताना व्यक्तीची मानसिक किंवा शारीरिक स्थिती ठीक नसेल, आणि नंतर ती बरी झाली असेल.
मृत्युपत्र रद्द किंवा बदल करण्याचा कायदेशीर अधिकार
भारतीय उत्तराधिकार कायदा 1925 च्या कलम 62 नुसार, मृत्युपत्र तयार करणाऱ्या व्यक्तीला आपल्या हयातीत मृत्युपत्र रद्द करण्याचा किंवा त्यात बदल करण्याचा पूर्ण अधिकार आहे.
- नोंदणीकृत असो वा अनोंदणीकृत: मृत्युपत्र नोंदणीकृत असलं तरीही ते रद्द किंवा बदलता येतं.
- अट: मृत्युपत्र तयार करणारी व्यक्ती मानसिकदृष्ट्या सक्षम असावी.
- महत्त्व: नोंदणीकृत मृत्युपत्रामुळे फक्त सत्यता सिद्ध होण्यास मदत होते, पण ते रद्द करण्याचा अधिकार कायम राहतो.
मृत्युपत्र रद्द करण्याच्या कायदेशीर पद्धती
मृत्युपत्र रद्द किंवा बदल करण्यासाठी काही कायदेशीर पद्धती आहेत. या पद्धती भारतीय उत्तराधिकार कायदा 1925 अंतर्गत नमूद आहेत. त्या पाहूया:
1. नवीन मृत्युपत्र तयार करणं
- कसं करायचं: नवीन मृत्युपत्र तयार करून पहिलं मृत्युपत्र रद्द करा.
- कायदेशीर आधार: कलम 62 नुसार, नवीन मृत्युपत्र योग्य रीतीने अमलात आलं, तर पहिलं मृत्युपत्र आपोआप रद्द होतं.
- सूचना: नवीन मृत्युपत्रात एक कलम लिहा, ज्यामध्ये “मी यापूर्वी केलेलं सर्व मृत्युपत्र रद्द करतो” असा स्पष्ट उल्लेख असेल.
- फायदा: हा सर्वात सुरक्षित आणि स्वच्छ मार्ग आहे.
2. मृत्युपत्र नष्ट करणं
- कसं करायचं: मृत्युपत्र जाळा, फाडा किंवा अन्य मार्गाने नष्ट करा.
- कायदेशीर आधार: कलम 70 नुसार, मृत्युपत्र नष्ट केल्यास ते रद्द होतं.
- सावधानता: हे करताना मृत्युपत्र तयार करणाऱ्याच्या उपस्थितीत किंवा त्याच्या निर्देशानुसार करावं.
- धोका: ही पद्धत धोकादायक आहे, कारण याचा पुरावा राहत नाही. त्यामुळे हा मार्ग टाळावा.
3. लेखी रद्द करणं
- कसं करायचं: मृत्युपत्र रद्द करण्याचा लेखी दस्तऐवज तयार करा.
- साक्षीदार: कलम 63 नुसार, दोन किंवा अधिक सक्षम साक्षीदारांनी हा दस्त प्रमाणित करावा.
- साक्षीदारांची अट: साक्षीदार प्रौढ आणि सुबुद्ध असावेत, आणि ते मृत्युपत्राचे लाभार्थी नसावेत.
- नोंदणी: हा दस्त दुयम उपनिबंधक कार्यालयात नोंदणीकृत करावा.
मृत्युपत्र रद्द करण्याच्या प्रक्रियेचा तक्ता
खालील तक्त्यात मृत्युपत्र रद्द करण्याच्या पद्धती आणि त्यांचे फायदे-तोटे देण्यात आले आहेत:
| पद्धत | प्रक्रिया | फायदे | तोटे |
|---|---|---|---|
| नवीन मृत्युपत्र | नवीन मृत्युपत्र तयार करा | सुरक्षित, कायदेशीरदृष्ट्या स्वच्छ | वेळ आणि नोंदणीचा खर्च |
| मृत्युपत्र नष्ट करणं | जाळा, फाडा किंवा नष्ट करा | जलद प्रक्रिया | पुरावा राहत नाही, धोकादायक |
| लेखी रद्द करणं | लेखी दस्त तयार करा, साक्षीदार घ्या | कायदेशीरदृष्ट्या वैध | साक्षीदार आणि नोंदणीची गरज |
मृत्युपत्र रद्द केल्यानंतर काय करावं?
- सुरक्षित ठिकाणी ठेवा: नवीन मृत्युपत्र किंवा रद्द करण्याचा दस्त वकिलाकडे किंवा सुरक्षित ठिकाणी ठेवा.
- कुटुंबाला सांगा: कुटुंबातील सदस्यांना किंवा विश्वासू व्यक्तींना मृत्युपत्र रद्द किंवा बदलल्याची माहिती द्या.
- वकिलाचा सल्ला: मृत्युपत्र रद्द किंवा बदल करताना वकिलाचा सल्ला घ्या, जेणेकरून कायदेशीर अडचणी येणार नाहीत.
मृत्युपत्र रद्द करण्याची मर्यादा
- हयातीत मर्यादा: मृत्युपत्र तयार करणाऱ्या व्यक्तीला आपल्या हयातीत मृत्युपत्र रद्द करण्याची कोणतीही कायदेशीर मर्यादा नाही.
- मृत्यूनंतर: मृत्यूनंतर मृत्युपत्राला आव्हान द्यायचं असेल, तर कालमर्यादा कायदा 1963 नुसार, मृत्युपत्राची माहिती मिळाल्यापासून 3 वर्षांच्या आत सक्षम दिवाणी न्यायालयात आव्हान द्यावं लागतं.
- आव्हानाची कारणं: फसवणूक, जबरदस्ती, किंवा अनावश्यक प्रभाव पाडून मृत्युपत्र तयार झालं असेल, तर ते न्यायालयात आव्हान देता येतं.
मृत्युपत्राचं महत्त्व आणि सावधगिरी
मृत्युपत्रामुळे तुमच्या मृत्यूनंतर तुमची संपत्ती कोणाला मिळेल, हे तुम्ही ठरवू शकता. पण जर मृत्युपत्र नीट तयार केलं नाही, तर वारसांमध्ये वाद होऊ शकतात.
- वकिलाचा सल्ला: मृत्युपत्र तयार करताना किंवा रद्द करताना नेहमी वकिलाचा सल्ला घ्या.
- स्पष्टता: मृत्युपत्रात सर्व गोष्टी स्पष्टपणे लिहा, जेणेकरून भविष्यात गैरसमज होणार नाहीत.
- नोंदणी: शक्यतो मृत्युपत्र नोंदणीकृत करा, ज्यामुळे त्याची सत्यता वाढेल.
मृत्युपत्र रद्द किंवा बदल करण सोप आहे का?
9 जून 2025 पर्यंत मिळालेल्या माहितीनुसार, मृत्युपत्र रद्द किंवा बदल करणं कायदेशीरदृष्ट्या सोपं आहे, जर तुम्ही योग्य पद्धती अवलंबली. भारतीय उत्तराधिकार कायदा 1925 नुसार, तुम्ही नवीन मृत्युपत्र तयार करून, जुनं मृत्युपत्र नष्ट करून किंवा लेखी दस्त तयार करून मृत्युपत्र रद्द करू शकता. पण या प्रक्रियेत वकिलाचा सल्ला घेणं आणि कायदेशीर नियमांचं पालन करणं महत्त्वाचं आहे.
