उन्हाळ्याच्या तीव्र उष्णतेत एअर कंडिशनर (AC) हा आपल्या जीवनाचा अविभाज्य भाग बनला आहे. घर, ऑफिस, हॉटेल्स, मॉल्स किंवा गाड्यांमध्ये, एसीशिवाय राहणे अनेकांना कठीण वाटते. पण आता भारत सरकारने एसीच्या तापमानासंबंधी एक महत्त्वाचा निर्णय घेतला आहे, जो प्रत्येक भारतीयाच्या जीवनावर परिणाम करणार आहे. नव्या नियमांनुसार, AC चे तापमान 20 डिग्री सेल्सियसपेक्षा खाली आणि 28 डिग्री सेल्सियसपेक्षा वर सेट करता येणार नाही.
हा नियम फक्त घरगुती एसीपुरता मर्यादित नाही, तर ऑफिस, हॉटेल्स, मॉल्स आणि अगदी गाड्यांमधील एसींनाही लागू होईल. केंद्रीय गृहनिर्माण आणि शहरी कार्यमंत्री मनोहर लाल खट्टर यांनी 10 जून 2025 रोजी दिल्लीत या नव्या नियमाची घोषणा केली.
काय आहे सरकारचा निर्णय?
केंद्र सरकारने ब्युरो ऑफ एनर्जी एफिशियन्सी (BEE) च्या सहकार्याने एसीच्या तापमानासाठी नवीन मानके निश्चित करण्याचा निर्णय घेतला आहे. यानुसार:
- तापमानाची मर्यादा: नवीन एसींचे तापमान 20 डिग्री सेल्सियसपेक्षा कमी आणि 28 डिग्री सेल्सियसपेक्षा जास्त सेट करता येणार नाही.
- लागू होणारी ठिकाणे: हा नियम घरगुती एसी, ऑफिस, हॉटेल्स, मॉल्स, थिएटर्स आणि वाहनांमधील (उदा., कार, बस) एसींना लागू होईल.
- उद्देश:
- वीज बचत: कमी तापमानावर (उदा., 16°C) एसी चालवल्याने वीज वापर वाढतो. नव्या नियमांमुळे वीज खप कमी होईल.
- पर्यावरण संरक्षण: कमी वीज वापरामुळे कार्बन डायऑक्साइड उत्सर्जन कमी होईल, ज्यामुळे हवामान बदलाला आळा बसेल.
- आरोग्य संरक्षण: तापमानातील मोठा फरक (उदा., 16°C च्या खोलीतून 40°C च्या बाहेरील वातावरणात जाणे) टाळल्याने ‘तापमान शॉक’ सारख्या आरोग्य समस्यांना आळा बसेल.
केंद्रीय मंत्री मनोहर लाल खट्टर यांनी सांगितले की, “हा भारतातील एसी तापमान मानकीकरणाचा पहिलाच प्रयोग आहे. यामुळे वीज बचत, पर्यावरण संरक्षण आणि नागरिकांचे आरोग्य यांचा समतोल साधला जाईल.”
हा नियम का आला? कारणे समजून घ्या:
भारतात एसीचा वापर गेल्या काही वर्षांत झपाट्याने वाढला आहे. 2023 मध्ये केवळ 8-10% घरांमध्ये एसी होते, पण 2034 पर्यंत हा आकडा 50% पर्यंत पोहोचण्याची शक्यता आहे. यामागची प्रमुख कारणे खालीलप्रमाणे:
1. वाढते तापमान आणि हवामान बदल
- भारतात गेल्या काही वर्षांत उन्हाळ्याचे तापमान 45°C पेक्षा जास्त गेले आहे. हवामान बदलामुळे उष्णतेची लाट (हीटवेव्ह) अधिक तीव्र झाली आहे.
- परिणामी, लोक थंड हवेसाठी एसीवर अवलंबून राहत आहेत, ज्यामुळे वीज खप वाढला आहे.
2. वाढती लोकसंख्या आणि शहरीकरण
- भारताची लोकसंख्या आणि शहरीकरण वाढत आहे. शहरांमध्ये मॉल्स, ऑफिसेस आणि निवासी संकुलांमध्ये एसीचा वापर वाढला आहे.
- यामुळे वीज निर्मिती केंद्रांवर ताण वाढला आहे.
3. वीज खप आणि कार्बन उत्सर्जन
- ऊर्जा मंत्रालयाचे सचिव पंकज अग्रवाल यांच्या मते, भारतात सध्या 50 गिगावॅट वीज केवळ एसीसाठी वापरली जाते, जी देशाच्या एकूण वीज मागणीच्या 20% आहे.
- कमी तापमानावर (उदा., 16°C) एसी चालवल्याने वीज वापर वाढतो, ज्यामुळे कार्बन डायऑक्साइड उत्सर्जन वाढते.
4. आरोग्याशी संबंधित चिंता
- तज्ज्ञांच्या मते, 20°C पेक्षा कमी तापमानावर एसी चालवल्याने शरीराला ‘तापमान शॉक’ होऊ शकतो, जेव्हा व्यक्ती थंड खोलीतून बाहेर उष्ण वातावरणात जाते. यामुळे सर्दी, थकवा आणि अंतर्गत अवयवांवर ताण येऊ शकतो.
- 22-24°C तापमान शरीरासाठी आदर्श मानले जाते, जे आरामदायक आणि बाहेरील वातावरणाशी सुसंगत आहे.
या सर्व कारणांमुळे सरकारने एसीच्या तापमानासाठी 20-28°C ही मर्यादा निश्चित केली आहे.
या नव्या नियमाने: काय बदलेल?
1. वीज बचत
- खट्टर यांच्या मते, एसीचे तापमान 1 डिग्री सेल्सियस वाढवल्याने 6% वीज बचत होते.
- 20°C पेक्षा कमी तापमान टाळल्याने देशात 3 गिगावॅट वीज वाचेल, ज्यामुळे 2035 पर्यंत 60 गिगावॅट वीज बचत होऊ शकते.
- यामुळे नवीन वीज निर्मिती प्रकल्प आणि पॉवर ग्रिड बांधण्याचा 7.5 लाख कोटी रुपये खर्च वाचेल.
2. पर्यावरण संरक्षण
- कमी वीज वापरामुळे वीज केंद्रांमधून होणारे कार्बन डायऑक्साइड उत्सर्जन कमी होईल.
- हा नियम भारताच्या हवामान बदलाविरुद्धच्या उद्दिष्टांना (उदा., 2030 पर्यंत कार्बन तटस्थता) पूर्ण करण्यास मदत करेल.
3. एसी उत्पादकांवर परिणाम
- नवीन एसी बनवणाऱ्या कंपन्यांना त्यांच्या डिझाइन आणि सॉफ्टवेअरमध्ये बदल करावे लागतील, ज्यामुळे तापमान 20-28°C च्या मर्यादेत राहील.
- परदेशातून आयात होणाऱ्या एसींसाठीही सरकार विशेष नियम आणू शकते.
4. सामान्य माणसावर परिणाम
- जे लोक 16-18°C वर एसी चालवण्याचे सवयीचे आहेत, त्यांना आपली सवय बदलावी लागेल.
- यामुळे सुरुवातीला काही त्रास होऊ शकतो, पण दीर्घकालीन फायदे (कमी वीज बिल, पर्यावरण संरक्षण) लक्षात घेता हा बदल स्वीकारणे गरजेचे आहे.
इतर देशांमध्ये ह्याप्राकारचे नियम कसे आहेत?
भारत हा असा नियम लागू करणारा पहिला देश नाही.
- जपान: जपानमध्ये एसीचे तापमान 26-27°C वर मानकीकृत आहे.
- इटली: इटलीत एसी 23°C वर सेट करण्याचा नियम आहे.
- अमेरिका: काही राज्यांमध्ये एसी तापमान 24-26°C च्या मर्यादेत ठेवण्याच्या सूचना आहेत, जरी त्या बंधनकारक नसल्या तरी.
भारतातील नवे नियम या जागतिक पद्धतींचा अवलंब करत असून, ऊर्जा कार्यक्षमता आणि पर्यावरण संरक्षणाला प्राधान्य देत आहेत.
सामान्य माणसासाठी याचा अर्थ काय?
फायदे
- कमी वीज बिल: एसीचे तापमान 20°C किंवा त्याहून जास्त ठेवल्याने वीज वापर कमी होईल, ज्यामुळे तुमचे वीज बिल कमी होईल.
- आरोग्याला फायदा: 22-24°C तापमान शरीरासाठी आरामदायक आणि सुरक्षित आहे. यामुळे थंड खोलीतून उष्ण वातावरणात गेल्याने होणारा त्रास टाळता येईल.
- पर्यावरण संरक्षण: कमी वीज वापरामुळे कार्बन उत्सर्जन कमी होईल, ज्यामुळे हवामान बदलाविरुद्धच्या लढाईत तुमचे योगदान असेल.
आव्हाने
- सवयी बदलणे: अनेकांना 16-18°C वर एसी चालवण्याची सवय आहे. नव्या नियमांमुळे यात बदल करावा लागेल, ज्यामुळे सुरुवातीला अस्वस्थता वाटू शकते.
- जुन्या एसींचे काय?: सरकारने अद्याप जुन्या एसींसाठी नियम स्पष्ट केलेले नाहीत. सॉफ्टवेअर अपडेट्स किंवा तांत्रिक बदल करावे लागतील, ज्यामुळे खर्च वाढू शकतो.
- अंमलबजावणी: भारतात दरवर्षी 15 दशलक्ष नवीन एसी बसवले जातात. या सर्व एसींचे तापमान मानकीकृत करणे आणि नियमांचे पालन सुनिश्चित करणे हे मोठे आव्हान आहे.
नव्या नियमांचा अंमलबजावणी कशी होईल?
- नवीन एसी: नवीन एसी बनवणाऱ्या कंपन्यांना त्यांच्या रिमोट्स आणि सॉफ्टवेअरमध्ये तापमान मर्यादा सेट करावी लागेल.
- जुने एसी: जुन्या एसींसाठी सॉफ्टवेअर अपडेट्स किंवा मॉडिफिकेशन्सची आवश्यकता असू शकते. याबाबत सरकार लवकरच स्पष्टीकरण देईल.
- वाहनांमधील एसी: कार आणि बस यांसारख्या वाहनांमधील एसींनाही हा नियम लागू होईल, ज्यामुळे इंधन बचत होईल.
- जागरूकता मोहीम: सरकार आणि BEE नागरिकांना या नियमाबाबत जागरूक करण्यासाठी मोहिमा राबवतील.
सामान्य माणसासाठी टिप्स:
- तापमान 24°C वर सेट करा: तज्ज्ञांच्या मते, 24°C हे आरामदायक आणि ऊर्जा-कार्यक्षम तापमान आहे. यामुळे वीज बिल कमी होईल आणि नियमांचे पालनही होईल.
- पंख्यांचा वापर: एसीसोबत पंखा वापरल्याने खोली लवकर थंड होते आणि वीज कमी लागते.
- एसीची देखभाल: नियमितपणे एसीचे फिल्टर्स स्वच्छ करा आणि सर्व्हिसिंग करा, ज्यामुळे त्याची कार्यक्षमता वाढेल.
- स्मार्ट एसी निवडा: 5-स्टार रेटिंग असलेले इन्व्हर्टर एसी निवडा, जे कमी वीज वापरतात.
- खोलीचे इन्सुलेशन: खिडक्या आणि दरवाजे बंद ठेवा, ज्यामुळे थंड हवा बाहेर जाणार नाही आणि एसीला जास्त काम करावे लागणार नाही.
पर्यावरण आणि अर्थव्यवस्थेसाठी फायदेशीर पाऊल:
भारत सरकारचा एसी तापमान मानकीकरणाचा हा निर्णय वीज बचत, पर्यावरण संरक्षण आणि नागरिकांच्या आरोग्यासाठी एक महत्त्वाचा पाऊल आहे. 20-28°C च्या मर्यादेत एसी चालवणे सुरुवातीला कठीण वाटू शकते, पण यामुळे वीज बिल कमी होईल, कार्बन उत्सर्जन कमी होईल आणि दीर्घकालीन फायदे मिळतील.
