एकेकाळी भारतातील प्रत्येक घरात Micromax कंपनीची चर्चा होती. सॅमसंग (Samsung) आणि नोकिया (Nokia) सारख्या जागतिक ब्रँड्सना टक्कर देणारा हा भारतीय ब्रँड होता. मायक्रोमॅक्सचे सहसंस्थापक राहुल शर्मा यांनी मध्यमवर्गीय भारतीयांच्या गरजा ओळखून कमी किमतीत उत्कृष्ट फीचर्स असलेले फोन बाजारात आणले. पण, ज्या कंपनीने 2014 मध्ये भारतात स्मार्टफोन बाजारात अव्वल स्थान मिळवले, तीच कंपनी काही वर्षांत बाजारातून जवळपास गायब झाली. यामागे नेमके काय कारण होते?
कोण आहेत राहुल शर्मा?
राहुल शर्मा यांचा जन्म दिल्लीतील एका मध्यमवर्गीय कुटुंबात झाला. त्यांचे वडील शाळेत शिक्षक होते, आणि राहुल यांना लहानपणापासूनच इंजिनीअरिंगची आवड होती. आयआयटीमध्ये प्रवेश मिळाला नाही, पण त्यांनी नागपूरच्या राष्ट्रीय संत तुकडोजी महाराज विद्यापीठातून मेकॅनिकल इंजिनीअरिंग पूर्ण केले. त्यानंतर कॅनडामध्ये शिक्षणासाठी गेले, पण त्यांचे मन तिथे रमले नाही. त्यांना तंत्रज्ञानाची आवड होती, विशेषतः संगणक आणि मोबाइल तंत्रज्ञानाची.
1990 च्या दशकात, जेव्हा भारतात इंटरनेट आणि मोबाइल क्रांतीची सुरुवात होत होती, राहुल यांनी आपल्या वडिलांकडून 3 लाख रुपये उसने घेऊन Micromax Software नावाची कंपनी सुरू केली. ही कंपनी सुरुवातीला नोकियासारख्या मोठ्या कंपन्यांसाठी सॉफ्टवेअर बनवत होती. विशेषतः, पे-फोन (PCO) तंत्रज्ञानासाठी त्यांनी काम केले, ज्यामुळे ग्रामीण भागात टेलिफोन सुविधा उपलब्ध झाल्या. या व्यवसायातून मायक्रोमॅक्सने करोडो रुपये कमावले आणि बाजारात आपले स्थान निर्माण केले.
Micromax कंपनीची भारतीय बाजारपेठेतील क्रांती
2008 मध्ये राहुल शर्मा यांनी एक महत्त्वाचा निर्णय घेतला – मायक्रोमॅक्सने मोबाइल फोन बनवण्यास सुरुवात केली. त्यांनी भारतीय ग्राहकांच्या गरजा ओळखल्या आणि त्यानुसार कमी किमतीत उत्कृष्ट फीचर्स असलेले फोन बाजारात आणले. त्यांचा पहिला फोन, Micromax X1i, हा लांब बॅटरी लाइफसाठी प्रसिद्ध झाला. ग्रामीण भागात, जिथे वीजपुरवठा अनियमित होता, हा फोन वरदान ठरला. या फोनचे 10,000 हँडसेट्स फक्त 10 दिवसांत विकले गेले
मायक्रोमॅक्सने यानंतर ड्युअल सिम आणि ट्रिपल सिम फोन बाजारात आणले, जे त्या काळात फारच दुर्मीळ होते. यामुळे ग्राहकांना दोन किंवा तीन सिमकार्ड एकाच फोनमध्ये वापरता येऊ लागले, ज्यामुळे त्यांचा खर्च आणि सोय दोन्ही वाचली. मायक्रोमॅक्सने तरुणांसाठी ब्लूटूथ-युक्त फोन आणि मुलींसाठी खास डिझाइन केलेले फोनही बाजारात आणले. यामुळे कंपनीने सॅमसंग, नोकिया, मोटोरोला आणि एलजी सारख्या जागतिक ब्रँड्सना टक्कर दिली.
2013 मध्ये मायक्रोमॅक्सने कॅनव्हास सीरिज लाँच केली, ज्यामुळे कंपनीने भारतीय स्मार्टफोन बाजारात क्रांती घडवली. कमी किमतीत 8-मेगापिक्सल कॅमेरा आणि एचडी डिस्प्ले असलेले फोन मायक्रोमॅक्सने बाजारात आणले, जे त्या काळात इतर कोणत्याही ब्रँडकडे उपलब्ध नव्हते. 2014 मध्ये मायक्रोमॅक्सने सॅमसंगला मागे टाकून भारतातील सर्वात मोठा स्मार्टफोन ब्रँड बनण्याचा मान मिळवला.
राहुल शर्मा यांनी मार्केटिंगवरही विशेष लक्ष दिले. त्यांनी बॉलिवूड स्टार अक्षय कुमार आणि हॉलिवूड स्टार ह्यू जॅकमन यांना ब्रँड ॲम्बेसेडर बनवले. ह्यू जॅकमन हा भारतीय ब्रँडसाठी जाहिरात करणारा पहिला हॉलिवूड स्टार होता. यामुळे मायक्रोमॅक्सची लोकप्रियता जगभर वाढली. 2014 मध्ये मायक्रोमॅक्स जगातील दहाव्या क्रमांकाचा स्मार्टफोन ब्रँड बनला होता, आणि त्यांचा व्यवसाय 12,000 ते 15,000 कोटी रुपयांपर्यंत पोहोचला.
चीनी मोबाईल्सची एंट्री आणि Micromax कंपनीचे एक्जिट:
2014 मध्ये मायक्रोमॅक्स यशाच्या शिखरावर असताना, चीनी मोबाइल कंपन्यांनी भारतीय बाजारपेठेत प्रवेश केला. शाओमी (Xiaomi), ओप्पो (Oppo), व्हिवो (Vivo) आणि वनप्लस (OnePlus) यांसारख्या कंपन्यांनी कमी किमतीत अत्याधुनिक तंत्रज्ञान आणि आकर्षक डिझाइन असलेले फोन बाजारात आणले. या फोनना प्रीमियम लुक होता, आणि त्यांनी भारतीय ग्राहकांना आकर्षित केले. यामुळे मायक्रोमॅक्स आणि इतर भारतीय ब्रँड्स मागे पडू लागले.
चीनी कंपन्यांचे आक्रमक मार्केटिंग
चीनी कंपन्यांनी भारतीय बाजारपेठेत मोठ्या प्रमाणात गुंतवणूक केली. त्यांनी आकर्षक जाहिराती, सेलिब्रिटी एंडॉर्समेंट आणि ऑफलाइन रिटेल नेटवर्कवर भर दिला. मायक्रोमॅक्सकडे इतक्या मोठ्या प्रमाणात मार्केटिंगसाठी बजेट नव्हते, आणि त्यांना या स्पर्धेत टिकणे कठीण झाले. ओप्पो आणि व्हिवो यांनी प्रत्येक गल्लीबोळात आपले स्टोअर उघडले, तर मायक्रोमॅक्सचे ऑफलाइन वितरण नेटवर्क कमकुवत राहिले.
4G क्रांती आणि जिओचा प्रभाव
2016 मध्ये रिलायन्स जिओने 4G नेटवर्क लाँच केले, ज्यामुळे भारतात इंटरनेट क्रांती आली. जिओने स्वस्त दरात 4G डेटा उपलब्ध करून दिला, आणि ग्राहकांनी 4G फोनकडे वळायला सुरुवात केली. पण मायक्रोमॅक्सचे बहुतेक फोन 2G आणि 3G तंत्रज्ञानावर आधारित होते. त्यांच्याकडे 4G फोनचे उत्पादन वाढवण्यासाठी पुरेशी तयारी नव्हती, आणि त्यांचा मोठा इन्व्हेंटरी 3G फोनचा साठा पडून राहिला. यामुळे त्यांना मोठे आर्थिक नुकसान सहन करावे लागले.
संशोधन आणि विकासाचा अभाव
मायक्रोमॅक्सने सुरुवातीला नाविन्यपूर्ण फोन बाजारात आणले, पण नंतर त्यांनी संशोधन आणि विकास (R&D) मध्ये पुरेशी गुंतवणूक केली नाही. चीनी कंपन्यांनी सतत नवीन तंत्रज्ञान आणि फीचर्स बाजारात आणले, तर मायक्रोमॅक्स आपल्या जुन्या तंत्रज्ञानावर अवलंबून राहिले. यामुळे त्यांचे फोन कालबाह्य ठरले.
आफ्टर-सेल्स सर्व्हिसची कमतरता
मायक्रोमॅक्सकडे 1300 हून अधिक सर्व्हिस सेंटर्स होते, पण त्यांची सेवा गुणवत्ता चीनी कंपन्यांच्या तुलनेत कमी होती. फोन दुरुस्तीला वेळ लागणे, स्पेअर पार्ट्सचा तुटवडा यांसारख्या समस्यांमुळे ग्राहकांचा विश्वास कमी झाला. दुसरीकडे, शाओमी आणि सॅमसंग यांनी नियमित सॉफ्टवेअर अपडेट्स आणि चांगली सेवा देऊन ग्राहकांचा विश्वास जिंकला.
आर्थिक आणि व्यवस्थापनातील समस्या
मायक्रोमॅक्सच्या व्यवस्थापनात अंतर्गत मतभेद निर्माण झाले, ज्यामुळे अनेक वरिष्ठ कर्मचारी कंपनी सोडून गेले. तसेच, 2014 मध्ये अलीबाबाकडून 800 मिलियन डॉलर्स (अंदाजे 6700 कोटी रुपये) ची गुंतवणूक नाकारणे ही राहुल शर्मा यांची मोठी चूक ठरली. ही गुंतवणूक मायक्रोमॅक्सला चीनी कंपन्यांशी स्पर्धा करण्यासाठी आर्थिक बळ देऊ शकली असती.
डिमॉनेटायझेशनचा फटका
2016 मध्ये भारत सरकारने केलेल्या नोटबंदीमुळे मायक्रोमॅक्सच्या नवीन फोन लाँचिंगच्या योजना बिघडल्या. बाजारपेठेत रोख रकमेची कमतरता निर्माण झाली, आणि ग्राहकांनी नवीन फोन खरेदी करण्याऐवजी जुन्या फोनवरच अवलंबून राहणे पसंत केले. यामुळे मायक्रोमॅक्सला मोठा आर्थिक फटका बसला.
मायक्रोमॅक्सची पुनरागमनाची धडपड अयशस्वी:
2016-17 मध्ये मायक्रोमॅक्स बाजारातून जवळपास गायब झाला होता. पण राहुल शर्मा यांनी हार मानली नाही. 2020 मध्ये त्यांनी ‘इन’ (In) नावाने नवीन स्मार्टफोन सीरिज लाँच केली. या वेळी त्यांनी ‘आत्मनिर्भर भारत’ आणि ‘व्होकल फॉर लोकल’ या घोषणांचा फायदा घेण्याचा प्रयत्न केला. त्यांनी ‘चिनी कम’ (Cheeni Kum) ही टॅगलाइन वापरून चीनी कंपन्यांविरुद्ध देशभक्तीचा भाव जागवण्याचा प्रयत्न केला. तसेच, भारत सरकारच्या प्रॉडक्शन-लिंक्ड इन्सेंटिव्ह (PLI) योजनेचा फायदा घेऊन त्यांनी 500 कोटी रुपयांची गुंतवणूक केली.
पण, हे पुनरागमन फारसे यशस्वी ठरले नाही. चीनी कंपन्यांचे वर्चस्व इतके प्रबळ होते की मायक्रोमॅक्सला पुन्हा बाजारपेठेत स्थान मिळवणे कठीण झाले
राहुल शर्माचे नवे पाऊल: रिव्हॉल्ट आणि नवीन क्षेत्रे:
मायक्रोमॅक्सच्या पतनानंतर राहुल शर्मा यांनी नवीन क्षेत्रात पाऊल टाकले. 2017 मध्ये त्यांनी रिव्हॉल्ट इंटेलिकॉर्प नावाने इलेक्ट्रिक मोटरसायकल कंपनी सुरू केली. त्यांनी RV400, भारतातील पहिली AI-युक्त इलेक्ट्रिक मोटरसायकल, बाजारात आणली. ही बाइक भारतीय ग्राहकांच्या गरजेनुसार डिझाइन केली गेली होती, आणि याला सरकारच्या इलेक्ट्रिक वाहन धोरणांचा पाठिंबा मिळाला.
याशिवाय, 2024 मध्ये मायक्रोमॅक्सने नवीन क्षेत्रात प्रवेश करण्याची घोषणा केली. त्यांनी ओटीटी प्लॅटफॉर्म आणि AI हार्डवेअर क्षेत्रात प्रवेश करण्याचे ठरवले. तसेच, त्यांनी विवोची ग्रेटर नोएडा येथील फॅक्टरी विकत घेऊन मोबाइल फोन, आयटी हार्डवेअर आणि ऑटोमोटिव्ह पार्ट्स निर्मितीचा प्लॅन आखला.
मायक्रोमॅक्सच्या पतनातून शिकण्यासारखे धडे
- नाविन्याची गरज: तंत्रज्ञान क्षेत्रात सतत नाविन्य आणि संशोधन आवश्यक आहे. मायक्रोमॅक्सने R&D मध्ये पुरेशी गुंतवणूक न केल्याने ते मागे पडले.
- ग्राहक सेवेचे महत्त्व: चांगली आफ्टर-सेल्स सर्व्हिस आणि सॉफ्टवेअर अपडेट्स ग्राहकांचा विश्वास टिकवण्यासाठी महत्त्वाचे आहेत.
- आर्थिक नियोजन: मोठ्या गुंतवणुकीच्या संधी नाकारणे घातक ठरू शकते. मायक्रोमॅक्सने अलीबाबाची ऑफर नाकारली, ज्यामुळे त्यांना आर्थिक अडचणींचा सामना करावा लागला.
- बाजारपेठेच्या बदलांशी जुळवून घेणे: 4G क्रांती आणि नोटबंदीसारख्या बदलांना त्वरित प्रतिसाद देणे गरजेचे आहे.
मायक्रोमॅक्स आणि राहुल शर्माचा वारसा
मायक्रोमॅक्स ही केवळ एक कंपनी नाही, तर एक मध्यमवर्गीय तरुणाच्या स्वप्नाची कहाणी आहे. राहुल शर्मा यांनी 3 लाख रुपयांपासून सुरू केलेली ही कंपनी 12,000 कोटींपर्यंत पोहोचली, पण चीनी कंपन्यांच्या आक्रमक स्पर्धेमुळे ती मागे पडली. तरीही, राहुल शर्मा यांनी हार मानली नाही. त्यांनी रिव्हॉल्ट आणि नवीन क्षेत्रात पाऊल टाकून आपली जिद्द आणि नाविन्याची भूक दाखवली.
मायक्रोमॅक्सच्या पतनातून आपण हे शिकतो की, यश मिळवणे जितके महत्त्वाचे आहे, तितकेच ते टिकवणेही गरजेचे आहे. चीनी कंपन्यांशी स्पर्धा करताना भारतीय ब्रँड्सना सरकारचा पाठिंबा, ग्राहकांचा विश्वास आणि सतत नाविन्याची गरज आहे.
