नमस्कार, शेतकरी मित्रांनो! आज आपण एका अशा तंत्रज्ञानाबद्दल बोलणार आहोत, जे आपल्या शेतीला नवीन दिशा देऊ शकते. कृत्रिम बुद्धिमत्ता (Artificial Intelligence – AI) ही केवळ संगणक किंवा मोबाईल ॲप्लिकेशनपुरती मर्यादित नाही, तर आता ती शेतीच्या बांधावरही पोहोचली आहे. विशेषतः ऊस शेतीसारख्या महत्त्वाच्या क्षेत्रात, AI चा वापर करून शेतकरी कमी खर्चात जास्त उत्पन्न मिळवू शकतात. महाराष्ट्रातील बारामती येथे झालेल्या एका यशस्वी प्रयोगाने हे सिद्ध केले आहे. या लेखात आपण या प्रयोगाची सविस्तर माहिती घेऊ, तसेच AI च्या साहाय्याने शेती कशी बदलत आहे, याचा आढावा घेऊ.
बारामतीतील AI प्रयोग यशस्वी:
जुलै 2024 मध्ये, बारामती येथील ऍग्रीकल्चरल डेव्हलपमेंट ट्रस्ट यांच्या पुढाकाराने ऊस शेतीत कृत्रिम बुद्धिमत्तेचा वापर करून एक अभिनव प्रयोग करण्यात आला. या प्रयोगात काही शेतकऱ्यांनी सहभाग घेतला आणि त्यांना याचा थेट फायदा मिळाला. या प्रकल्पात AI टॉवर उभारण्यात आला, जो शेतातील पिकांच्या गरजा जाणून घेण्यासाठी आणि त्यानुसार उपाययोजना सुचवण्यासाठी वापरला गेला
या प्रयोगात शेतकऱ्यांनी प्रथम माती आणि पाण्याचे परीक्षण केले. माती परीक्षण हे आधुनिक शेतीतील एक महत्त्वाचे पाऊल आहे, कारण यामुळे जमिनीत कोणत्या पोषक घटकांची कमतरता आहे, हे समजते. त्यानंतर, AI तंत्रज्ञानाच्या साहाय्याने पिकाला नेमके कोणते खत, किती प्रमाणात आणि कधी द्यावे, याची माहिती मिळाली. यामुळे शेतकऱ्यांचा खर्च लक्षणीयरीत्या कमी झाला आणि उत्पन्नात वाढ झाली.
प्रयोगाचे यश: आकडेवारी मध्ये
या प्रयोगात सहभागी शेतकऱ्यांचा एकरी खर्च 25-30 हजार रुपयांवरून 17-18 हजार रुपयांपर्यंत कमी झाला. म्हणजेच, जवळपास 10-12 हजार रुपयांची बचत झाली. याशिवाय, पाण्याचा वापरही 50% पर्यंत कमी झाला, ज्यामुळे पाण्याची बचत झाली आणि पर्यावरणाचेही संरक्षण झाले. सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे, या शेतकऱ्यांचे एकरी उत्पन्न 100 टनांपर्यंत पोहोचले, जे पारंपरिक पद्धतींपेक्षा खूपच जास्त आहे.
(Artificial Intelligence – AI) कृत्रिम बुद्धिमत्ता शेतीत कशी कार्य करते?
कृत्रिम बुद्धिमत्ता ही शेतकऱ्यांना त्यांच्या पिकांच्या गरजा अचूकपणे समजण्यास मदत करते. AI टॉवर किंवा सेन्सर्सद्वारे शेतातील हवामान, मातीची आर्द्रता, सूर्यप्रकाश, पावसाचे प्रमाण आणि पिकाची स्थिती यांचा सतत अभ्यास केला जातो. यानंतर, ही माहिती शेतकऱ्यांना मोबाईलवर एसएमएस किंवा ॲप्लिकेशन ने पाठवली जाते. यामुळे शेतकऱ्यांना खालील गोष्टींची अचूक माहिती मिळते:
- पिकाला खताची गरज: नायट्रोजन (नत्र), फॉस्फरस (स्फुरद), पोटॅश (पालाश) आणि मायक्रो न्यूट्रिएंट्स यांचे नेमके प्रमाण.
- पाण्याची गरज: पिकाला किती पाणी लागेल आणि कधी द्यावे.
- हवामानाचा अंदाज: वाऱ्याची दिशा, सूर्यप्रकाश आणि पावसाचा अंदाज.
- कीड आणि रोग नियंत्रण: पिकावर कीड किंवा रोगाचा प्रादुर्भाव होण्याची शक्यता आणि त्यासाठी फवारणीची वेळ.
या सर्व माहितीमुळे शेतकरी अचूक निर्णय घेऊ शकतात, ज्यामुळे अनावश्यक खर्च टाळला जातो आणि उत्पादन वाढते.
AI चे प्रमुख फायदे खालील प्रमाणे
- खर्चात बचत: AI च्या साहाय्याने शेतकऱ्यांना पिकाच्या गरजेप्रमाणे खत आणि पाणी द्यावे लागते. यामुळे अनावश्यक खर्च टाळला जातो. उदाहरणार्थ, जास्त खत टाकण्याची गरज नसते, ज्यामुळे रासायनिक खतांचा वापर कमी होतो आणि पैशांची बचत होते.
- पाण्याची बचत: AI तंत्रज्ञान पिकाला आवश्यक तेवढेच पाणी देण्यासाठी मार्गदर्शन करते. बारामतीच्या प्रयोगात पाण्याचा वापर 50% कमी झाला, ज्यामुळे पाण्याची टंचाई असलेल्या भागातही शेती शक्य झाली.
- उत्पन्नात वाढ: योग्य खत आणि पाणी व्यवस्थापनामुळे पिकाची गुणवत्ता आणि उत्पादन वाढते. बारामतीच्या प्रयोगात एकरी उत्पन्न 100 टनांपर्यंत पोहोचले, जे पारंपरिक पद्धतींपेक्षा खूपच जास्त आहे.
- पर्यावरण संरक्षण: कमी रासायनिक खतांचा वापर आणि पाण्याची बचत यामुळे जमिनीची सुपीकता टिकून राहते आणि पाण्याचे प्रदूषण कमी होते.
- वेळेची बचत: AI तंत्रज्ञानामुळे शेतकऱ्यांना पिकांचे व्यवस्थापन करण्यासाठी कमी वेळ लागतो, कारण सर्व माहिती त्यांच्या मोबाईलवर उपलब्ध असते.
ऊस शेतीत (Artificial Intelligence – AI) चा वापर: बारामतीचा प्रयोग
बारामतीतील प्रयोगात AI टॉवरद्वारे शेतातील माती, पाणी आणि हवामान यांचा सखोल अभ्यास करण्यात आला. यामुळे शेतकऱ्यांना खालील गोष्टींची अचूक माहिती मिळाली:
- माती परीक्षण: मातीतील नायट्रोजन, फॉस्फरस, पोटॅश आणि मायक्रो न्यूट्रिएंट्स यांचे प्रमाण समजले.
- पाणी व्यवस्थापन: पिकाला किती आणि कधी पाणी द्यावे, याची माहिती मिळाली.
- खत व्यवस्थापन: पिकाला नेमके कोणते खत आणि किती प्रमाणात द्यावे, याची माहिती मिळाली.
- हवामान अंदाज: वाऱ्याची दिशा, सूर्यप्रकाश आणि पावसाचा अंदाज यामुळे फवारणी आणि पाण्याच्या वापराची वेळ निश्चित करता आली.
या सर्व माहितीमुळे शेतकऱ्यांनी पिकाला आवश्यक तेवढेच खत आणि पाणी दिले, ज्यामुळे खर्च कमी झाला आणि उत्पन्न वाढले.
महाराष्ट्र सरकारचा पाठिंबा
महाराष्ट्र सरकारनेही या तंत्रज्ञानाला प्रोत्साहन देण्यासाठी पावले उचलली आहेत. 2025-26 च्या अर्थसंकल्पात AI आधारित शेतीसाठी 500 कोटी रुपयांची तरतूद करण्यात आली आहे. यामुळे राज्यातील शेतकऱ्यांना आधुनिक तंत्रज्ञानाचा लाभ घेता येईल आणि त्यांचे उत्पन्न वाढेल.
शेतकऱ्यांसाठी AI चा वापर कसा करावा?
AI तंत्रज्ञानाचा वापर करण्यासाठी शेतकऱ्यांना काही सोप्या पायऱ्या फॉलो कराव्या लागतील:
- माती आणि पाणी परीक्षण: शेतातील माती आणि पाण्याची गुणवत्ता तपासा. यासाठी स्थानिक कृषी केंद्र किंवा खासगी प्रयोगशाळांचा वापर करा.
- AI तंत्रज्ञानाची निवड: AI टॉवर किंवा सेन्सर्स बसवण्यासाठी तज्ज्ञांशी संपर्क साधा. अनेक कंपन्या आणि संस्था यासाठी सेवा देतात.
- मोबाईल अॅपचा वापर: AI तंत्रज्ञानाशी जोडलेले मोबाईल ॲप्लिकेशनचा वापर, ज्यामुळे तुम्हाला शेतातील माहिती थेट मिळेल.
- प्रशिक्षण: AI चा वापर कसा करावा, याबद्दल स्थानिक कृषी विद्यापीठे किंवा संस्थांकडून प्रशिक्षण घ्या.
- नियमित देखरेख: AI द्वारे मिळालेल्या माहितीचा नियमित आढावा घ्या आणि त्यानुसार पिकांचे व्यवस्थापन करा.
सेंद्रिय शेती आणि AI:
AI चा वापर केवळ रासायनिक खतांसाठीच नाही, तर सेंद्रिय शेतीसाठीही फायदेशीर आहे. सेंद्रिय खतांचा योग्य वापर आणि जैविक कीडनियंत्रण यासाठी AI मार्गदर्शन करू शकते. उदाहरणार्थ, AI मुळे शेतकऱ्यांना पिकाला कोणत्या जैविक खतांची गरज आहे आणि कोणत्या मित्र कीटकांचा वापर करावा, याची माहिती मिळते. यामुळे रासायनिक खतांचा वापर कमी होतो आणि जमिनीची सुपीकता टिकून राहते.
आव्हाने आणि उपाय
AI तंत्रज्ञानाचा वापर करताना काही आव्हानेही येऊ शकतात:
- खर्च: AI टॉवर किंवा सेन्सर्स बसवण्याचा प्रारंभिक खर्च जास्त असू शकतो. यासाठी सरकारच्या अनुदानाचा लाभ घेता येईल.
- तांत्रिक ज्ञान: शेतकऱ्यांना AI चा वापर करण्यासाठी प्रशिक्षणाची गरज आहे. यासाठी कृषी विद्यापीठे आणि संस्था प्रशिक्षण कार्यक्रम राबवतात.
- इंटरनेट कनेक्टिव्हिटी: ग्रामीण भागात इंटरनेटची उपलब्धता कमी असू शकते. यासाठी सरकारने इंटरनेट सुविधा वाढवण्यावर भर द्यावा.
शेतकऱ्यांचे अनुभव
बारामतीच्या प्रयोगात सहभागी झालेल्या शेतकऱ्यांनी सांगितले की, AI च्या साहाय्याने त्यांना पिकांचे व्यवस्थापन करणे सोपे झाले. एका शेतकऱ्याने सांगितले, “आम्ही आधी जास्त खत आणि पाणी वापरायचो, पण आता AI मुळे आम्हाला नेमके किती आणि कधी द्यावे, हे कळते. यामुळे आमचा खर्च कमी झाला आणि उत्पन्न वाढले.” अशा अनुभवांमुळे इतर शेतकऱ्यांनाही AI तंत्रज्ञानाचा वापर करण्याची प्रेरणा मिळत आहे.
शेतीचे भविष्य AI मध्ये
कृत्रिम बुद्धिमत्ता ही शेतीच्या भविष्याचा आधारस्तंभ आहे. बारामतीच्या प्रयोगाने दाखवून दिले आहे की, AI चा वापर करून शेतकरी कमी खर्चात जास्त उत्पन्न मिळवू शकतात. यामुळे केवळ शेतकऱ्यांचे उत्पन्न वाढत नाही, तर पर्यावरणाचेही संरक्षण होते. महाराष्ट्र सरकारच्या पाठिंब्यामुळे आणि आधुनिक तंत्रज्ञानाच्या प्रचारामुळे येत्या काही वर्षांत AI आधारित शेती सर्वसामान्य शेतकऱ्यांपर्यंत पोहोचेल, अशी आशा आहे.
